Uczeń jako liryczny detektyw
Rozpoczynając pracę z tekstem lirycznym, warto wprowadzić na lekcję aurę tajemniczości. Oznacza to, że za każdym razem, kiedy mamy do czynienia z tego typu tekstem, uczeń wciela się w detektywa (może to być znany wszystkim Herkules Poirot, ale też inna postać bliska uczniom). O co więc chodzi? O to, by „rozpracować tekst”. Zadaniem ucznia jest spojrzenie na tekst liryczny jako na ekscytującą zagadkę, którą trzeba rozszyfrować. Jak każdy detektyw, tak i uczeń powinien posiadać do tego celu odpowiednie umiejętności i rekwizyty. Do umiejętności lirycznego detektywa zaliczamy:
– ciekawość (O czym jest tekst? Czego dotyczy?);
– umiejętność zadawania pytań (O czym mówi podmiot liryczny? O jakich uczuciach, emocjach mówi?)
– niedowierzanie (np. w kontekście rozumienia i znaczenia metafor);
– podejrzliwość (Co jeszcze mogę w nim znaleźć? Jakie środki stylistyczne zastosowano? W jakim celu?)
Pytania podane wyżej są jedną z metod uczenia się, o której pisze Radek Kotarski w swojej książce „Włam się do mózgu” Metoda zadawania pytań nazywa się „metodą ciekawskiego dziecka”. Co najważniejsze, odpowiedzi nie szukamy na własną rękę, ale w udostępnionym materiale, czyli właśnie w tekście.
Niezwykły rekwizyt
Detektyw posiada też rekwizyt – jest nim lupa. Lupa to coś, co powiększa, dzięki czemu można dokładniej zobaczyć to, co jest – w naszym przypadku – ukryte w tekście. „Rekwizyt detektywa” to doskonały sposób na przyjrzenie się tekstowi dogłębniej, z bliska, na odszukaniu kontekstów w nim zawartych. Jest to poziom zaawansowany, czyli wymaga od ucznia umiejętności powiązania go z innymi elementami, np.:
– z innym tekstem literackim (np. opowiadanie J. Iwaszkiewicza „Ikar” z mitem o Dedalu i Ikarze)
– z historią (np. „Kamienie na szaniec” z II wojną światową)
– z dziełami sztuki (np. obraz Petera Bruegla „Ikar” z opowiadaniem Iwaszkiewicza i mitem)
– z biografią autora (np. „Stepy akermańskie” Mickiewicza są wynikiem jego podróży Mickiewicza po Wschodzie w roku 1825 i zafascynowanie kulturą Orientu)
Gdy nasz detektyw – uczeń otrzyma do analizy tekst literacki, musi skupić się na odpowiedzi dotyczących „lirycznej ósemki”, czyli stałych elementów wiersza. Zapamiętanie tych elementów może ułatwić poniższa grafika:
Detektywie – prowadź…
Krok 1 – Tytuł
Uczniowie często zapominają, że w tytule mogą znaleźć szereg informacji na temat utworu. Nasz detektyw znajdzie już pierwsze tropy właśnie poprzez analizę tytułu. Tytuł może bowiem określać:
– podmiot liryczny (np. „Do M.” A. Mickiewicza, „Do Hanny” Kochanowskiego);
– ważność kogoś bliskiego poecie zawarta w dedykacji lub motcie utworu („Pamięci Profesor Marii Dłuskiej” w wierszu J. Twardowskiego)
Krok 2: Autor wiersza
Znajomość biografii autora jest czasem niezbędna przy interpretacji tekstów poetyckich. Trudno byłoby zrozumieć „Treny” Jana Kochanowskiego, gdyby nie wiadomości z jego życia dotyczące straty dwuipółletniej córki Urszulki albo „Stepy akermańskie” Adama Mickiewicza, gdyby nie podróż poety po Wschodzie.
Krok 3: Podmiot liryczny
Podmiot liryczny w wierszu jest postacią kluczową, ponieważ dzięki niemu dowiadujemy się o uczuciach, emocjach i refleksjach zawartych w utworze. Należy pamiętać, że nie możemy utożsamiać go z autorem (chyba że chodzi np. o „Treny” Kochanowskiego). Liryczne „ja” jest związane tez z rodzajem liryki: w liryce pośredniej podmiot jest „ukryty” – np. jako element przyrody w wierszu J. Kasprowicza „Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach”, natomiast w liryce bezpośredniej mówi do nas wprost – zazwyczaj określamy go za pomocą czasowników w 1 osobie (mówię, widzę – np. „Z głową na karabinie” K.K. Baczyńskiego).
Krok 4: Motyw
Czytając wiersz, należy określić jego motyw, czyli odpowiedzieć na pytanie: O czym mówi podmiot liryczny? Może więc mówić o miłości, ojczyźnie, Bogu, matce (rodzicach, dziecku), przyrodzie, walce itd.
Krok 5: Gatunek literacki
Aby określić gatunek literacki, uczeń musi znać ich podział. Jeśli chodzi o teksty liryczne mogą to być np.: tren, fraszka, oda, hymn, pieśń, elegia, sonet, sielanka. Warto zwrócić tu uwagę na balladę, czyli gatunek synkretyczny (łączący), czyli taki, który łączy w sobie elementy liryki, epiki i dramatu np. „Świtezianka”.
Krok 6: Budowa utworu
Tutaj uczeń musi skupić się na segmentację utworu. Czy tekst jest podzielony na strofy? Jeśli tak, to o jakiej ilości wersów w strofie? Jeśli jest ma cztery strofy, pierwsze dwie mają po cztery wersy, a dwie ostatnie po trzy, to mamy do czynienia z sonetem. Jeśli natomiast wiersz ma słabą rytmiczność i nieprzewidywalną budowę, to zaliczamy go do wiersza wolnego.
Krok 7: Środki stylistyczne
To zadanie może być prawdziwą gratką dla lirycznego detektywa. Aby odnaleźć zawarte w tekście środki stylistyczne, uczeń musi posiadać wiedzę teoretyczną, to znaczy wiedzieć, czym środki poetyckie są i jak się nazywają. Warto, by pamiętał, aby pracować z fragmentami tekstu i wyszukiwać w nich podstawowe środki stylistyczne tj, epitety, metafory czy porównania. Już najprostsze epitety wyrażają myśli i uczucia podmiotu lirycznego np. radosna matka, cudowne obłoki, co może być wskazówka do dalszej interpretacji.
Warto nie zapominać o określeniu rymów (czy się w wierszu znajdują, a jeśli tak, to jakie?) oraz o powtarzalności niektórych strof lub wersów (refren).
Krok 8: Kontekst
Określenie kontekstu jest zadaniem dla wytrawnego detektywa. Kontekst pozwala jeszcze lepiej zrozumieć sens utworu, powiązać go z innymi tekstami kultury. Warto więc przede wszystkim umieścić go w kontekście epoki, w której powstał. Światopogląd poety, czasy i przestrzeń, w której żył, mogą okazać się kluczowe dla interpretacji dzieła. Poza historią utwór można powiązać z innymi tekstami, nurtami filozoficznymi, sztuką czy codziennym życiem.
Praktycznie… do dzieła!
Doskonałym przykładem na ćwiczenie kroków „lirycznej ósemki” jest wiersz Czesława Miłosza pt. „Campo di Fiori”.
Wiersz ten jest wynikiem wstrząsu poety, którego doznał, kiedy podczas powstania w getcie warszawskim w roku 1943 niedaleko getta ustawiono karuzelę, na której bawiły się dzieci.
„W Rzymie na Campo di Fiori
Kosze oliwek i cytryn,
Bruk opryskany winem
I odłamkami kwiatów.
Różowe owoce morza
Sypią na stoły przekupnie,
Naręcza ciemnych winogron
Padają na puch brzoskwini.
Tu na tym właśnie placu
Spalono Giordana Bruna,
Kat płomień stosu zażegnął
W kole ciekawej gawiedzi.
A ledwo płomień przygasnął,
Znów pełne były tawerny,
Kosze oliwek i cytryn
Nieśli przekupnie na głowach.
Wspomniałem Campo di Fiori
W Warszawie przy karuzeli,
W pogodny wieczór wiosenny,
Przy dźwiękach skocznej muzyki.
Salwy za murem getta
Głuszyła skoczna melodia
I wzlatywały pary
Wysoko w pogodne niebo.
Czasem wiatr z domów płonących
Przynosił czarne latawce,
Łapali skrawki w powietrzu
Jadący na karuzeli.
Rozwiewał suknie dziewczynom
Ten wiatr od domów płonących,
Śmiały się tłumy wesołe”
Wiersz będzie ciekawy dla uczniów, jeśli dowiedzą się o kontekście historycznym – poeta porównuje sytuację Giordana Bruna , który został na placu Campo di Fiori w Rzymie spalony żywcem za głoszenie herezji w roku 1600 (było on wolnomyślicielem, przedstawicielem renesansowej filozofii przyrody, zdecydowanie opowiadał się za teorią Mikołaja Kopernika) do sytuacji Żydów podczas powstania w getcie warszawskim. Motywem tego utworu jest śmierć i samotność: człowiek umiera w cierpieniu i samotności.
Historia jest o tyle ciekawa, że podejmuje też temat karuzeli, o czym pisze P. Mikuła w książce pt. „Literatoura”. Karuzelę, o której wspomina autor, ustawiono obok getta przed Wielkanocą roku 1943. Z wiersza wynika, że kiedy Żydzi ginęli w cierpieniu ginęli, warszawiacy kręcili się na karuzeli. Miał to być dowód na to, że mieszkańcy stolicy byli nieczuli na tragedię, która rozgrywa się poza murami getta. Inne głosy donosiły, że karuzela wcale się nie kręciła, a kiedy działała i tak nie przyciągała chętnych do zabawy. Rozwiązanie tej zagadki opublikował na łamach dziennika Rzeczpospolita” Tomasz Szarota, który twierdzi, że karuzela kręciła się w Wielką Niedzielę i właśnie wtedy zobaczył ją Miłosz, co uderzyło go tak bardzo, że napisał omawiany wiersz.
Jestem przekonana, że ta dygresja z zagadką zachęci „lirycznych detektywów” do zgłębienia tajników wiersza i poszukania w nim ukrytych sensów i znaczeń. Wystarczy, że będą kierowali się krokami „lirycznej ósemki”. 😉
IB
0 komentarzy